Opis
Bogato ilustrowana książka poświęcona pojazdom samochodowym i przyczepom Jelcz produkowanym w latach 1971-1983. Opisano samochody ciężarowe rodzin Jelcz 300 M i Jelcz 320, pojazdy użytkowe Jelcz wykorzystujące konstrukcję podwozi Steyr 1490 i Steyr 1491, samochody ciężarowe rodziny Jelcz 410, samochody pożarnicze, specjalizowane i nadwozia specjalne, autobusy Jelcz-Berliet i pochodne, autobusy produkowane we współpracy z Jugosławią oraz pojazdy, które powstały w kooperacji, w tym armatkę wodną Hydromil II produkowaną w FSS „Polmo-SHL” Kielce na podwoziu samochodu ciężarowego Jelcz P-420.
Książka ani w całości, ani we fragmentach nie może być skanowana, kserowana, powielana bądź rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, w tym również nie może być umieszczana ani rozpowszechniana w postaci cyfrowej zarówno w Internecie, jak i w sieciach lokalnych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich.
Spis treści
Od autora 8
Wprowadzenie 11
Rozwój zakładów jelczańskich w latach 1971–1983 11
Licencja firmy Berliet 14
Współpraca z firmą Steyr 25
Współpraca polsko-jugosłowiańska 31
Znaki firmowe i napisy umieszczane na pojazdach Jelcz 32
Produkcja pojazdów samochodowych Jelcz w latach 1952–1983 33
Produkcja eksportowa 35
Działalność remontowa 37
Informacje uzupełniające 37
Samochody ciężarowe rodziny Jelcz 300 M 39
Wiadomości wstępne 39
Kabina kierowcy typu 113 45
Samochód skrzyniowy Jelcz 315 M 48
Podwozie pod zabudowę Jelcz P 315 M 50
Samochód skrzyniowy Jelcz 316 M z osią wleczoną 55
Ciągnik siodłowy Jelcz 317/317 D 59
Podwozie pod wywrotkę Jelcz W 317 64
Prototyp samochodu skrzyniowego Jelcz 315 TW 44 67
Prace rozwojowe nad kabiną typu 113 68
Kabina kierowcy typu 113 K 69
Samochody ciężarowe rodziny Jelcz 320 72
Wiadomości wstępne 72
Samochód skrzyniowy Jelcz 325 74
Samochód skrzyniowy Jelcz 325 D/H 75
Podwozia pod zabudowę Jelcz P 325 79
Samochód skrzyniowy Jelcz 326/326 Dz z osią wleczoną 82
Ciągnik siodłowy Jelcz 327 Dz 84
Podsumowanie 85
Pojazdy Jelcz wykorzystujące konstrukcję podwozia Steyr 1490 86
Wiadomości wstępne 86
Prototypy kabin 136 i 134 87
Samochód samowyładowczy Jelcz-Steyr W 640 JS 91
Podwozie pod zabudowę Jelcz W 640 95
Samochód samowyładowczy Jelcz-SHL 3W 640–825 98
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz-Steyr C 640 102
Prototyp samochodu skrzyniowego Jelcz S 420 105
Podwozie pod zabudowę Jelcz P 420 108
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 420 111
Prototyp podwozia Jelcz W 420 – Jelcz 3W 420–827 113
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 640 115
Prototyp samochodu skrzyniowego Jelcz S 640 117
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz Steyr C 640 JS 119
Prototyp ciągnika balastowego Jelcz-Steyr CB 640/641 JS 121
Prototyp samochodu samowyładowczego Jelcz W 640 123
Pojazdy Jelcz wykorzystujące konstrukcję podwozia Steyr 1491 125
Wiadomości wstępne 125
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 620 z osią wleczoną 126
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 641 127
Prototyp samochodu samowyładowczego Jelcz W 641 129
Prototyp ciągnika balastowego Jelcz CB 641 130
Prototyp samochodu skrzyniowego Jelcz S 421 133
Samochody ciężarowe rodziny Jelcz 410 136
Wiadomości wstępne 136
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 417 D Turbo 138
Prototyp samochodu skrzyniowego Jelcz S 416 D 140
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 620 D 142
Prototyp ciągnika siodłowego Jelcz C 417 P 145
Samochody pożarnicze 147
Samochód pożarniczy Jelcz 004 GBA 6/32 147
Samochód pożarniczy Jelcz 004 M GCBA 6/32 152
Samochód pożarniczy Jelcz 005 GBA 2,5/16 154
Samochód pożarniczy Jelcz 005 M GBA 2,5/16 159
Samochód pożarniczy Jelcz 006/1 GCBA 11/45 – prototyp I 162
Samochód pożarniczy Jelcz 006/2 GCBA 11/45 – prototyp II 164
Samochód pożarniczy Jelcz 007 GBAM 2,3/16/8 166
Samochód pożarniczy Jelcz 008 GBM 2,5/8 168
Samochody specjalizowane i nadwozia specjalne 171
Nadwozie bazowe N-117 AUM 171
Nadwozie N-541 176
Samochód warsztatowy Jelcz 713/WN 713 180
Wolnostojące nadwozie warsztatowe Jelcz 713 II 182
Samochód warsztatowy Jelcz 716 183
Nadwozia N-760, N-761 i N-762 na podwoziu samochodu Tatra 148 PPR-15VN 186
Autobusy Jelcz-Berliet i pochodne 191
Autobus miejski Berliet PR 100 191
Prototyp autobusu miejskiego Berliet PR 110 Urbain 194
Prototyp autobusu międzymiastowego Berliet PR 110 Ligne 199
Prototyp autobusu turystycznego Berliet PR 110 Tourisme 202
Autobus miejski Jelcz-Berliet PR 100 206
Autobus miejski Jelcz-Berliet PR 110 Urbain 209
Prototyp autobusu lokalnego Jelcz-Berliet PR 110 L 221
Prototyp autobusu socjalnego Jelcz 080 224
Autobus międzymiastowy Jelcz PR 110 IL 231
Prototyp autobusu międzymiastowego Jelcz PR 110 I 234
Prototyp autobusu Jelcz 081 236
Prototyp autobusu dalekobieżnego Jelcz PR 110 T/120 D 238
Prototyp trolejbusu Jelcz 120.01 ET (PR 110 UET) 240
Prototyp przyczepy autobusowej Jelcz P 080 243
Autobusy produkowane we współpracy z Jugosławią 246
Autobusy Jelcz-TAM 246
Autobus przegubowy Ikarus IK 160 P 247
Pojazdy powstałe w kooperacji 250
Wiadomości wstępne 250
Prototyp autobusu miejskiego Jelcz-Autosan H 110–30/H 90 250
Prototyp autobusu ewakuacyjnego Jelcz-Autosan PR 110 IL 254
Prototyp autobusu elektrycznego Jelcz-Berliet PR 100/E 256
Prototyp trolejbusu Jelcz-Berliet PR 100 E 258
Prototyp trolejbusu Jelcz-Berliet PR 110 UE 260
Samochód Hydromil II typu A3–515 262
Prototyp przyczepy autobusowej PT4 270
Epilog 273
Bibliografia 282
O autorach / z książki
Od autora
Pojazdami samochodowymi produkowanymi w Jelczańskich Zakładach Samochodowych zainteresowałem się w 1979 roku. Od tamtej pory udało mi się zgromadzić setki zdjęć, materiałów prasowych i dokumentów dotyczących tych zakładów. Z upływem lat zainteresowanie przerodziło się w pasję. Jej efektem była wydana w 2010 roku książka pt. „Pojazdy samochodowe i przyczepy Jelcz 1952–1970”, w której przedstawiłem prototypowe i seryjne pojazdy powstałe w początkowym okresie działalności zakładów jelczańskich – od pierwszych „prymitywnych” nadwozi o konstrukcji opartej na drewnianym szkielecie aż do dojrzałych konstrukcyjnie autobusów (Jelcz-Karosa) i ciężarówek (Jelcz serii 300).
Zainteresowanie tą publikacją przerosło moje najśmielsze oczekiwania. Wielu czytelników pisało do mnie, gratulując debiutu, pytając nie tylko o dalszy ciąg, lecz także o wiele szczegółowych zagadnień. Najczęstsze pytania dotyczyły rozbudowy zakładów, samochodów ciężarowych powstałych w okresie współpracy JZS z austriacką firmą Steyr, autobusów produkowanych wg licencji francuskiej firmy Berliet i liczby pojazdów wyprodukowanych w poszczególnych latach.
Postanowiłem więc zaspokoić ciekawość Czytelników w niniejszej, drugiej monografii, w której opisałem kolejny okres produkcji pojazdów w Jelczańskich Zakładach Samochodowych. Lata 1971–1983 to czas dynamicznego rozwoju technicznego, rozbudowy zakładów, współpracy z firmami Berliet i Steyr, dającej szansę produkcji pojazdów samochodowych na dobrym światowym poziomie. Według wielu były to najlepsze lata w historii zakładów z Jelcza koło Oławy.
Z produkcją związane były wydarzenia mające bezpośredni wpływ na rozwój, ilość i jakość wytwarzanych pojazdów. Najważniejsze z nich przedstawiono w niniejszej książce. Zarządzenia i decyzje, które zapadały na najwyższych szczeblach, decydowały o produkcji, zakupie licencji i rozbudowie Jelczańskich Zakładów Samochodowych. Czy zawsze były słuszne i przemyślane? Historia zakładów to jednak nie tylko produkcja pojazdów, rozbudowa, inwestycje oraz licencje. To również liczne ciekawostki historyczne związane z istnieniem zakładów.
Pisząc tę publikację w dużej mierze korzystałem z własnego archiwum, gromadzonego przez wiele lat. W niektórych sprawach okazywało się ono niewystarczające. Pisałem do wielu krajowych i zagranicznych instytucji oraz archiwów z prośbą o materiały związane z pojazdami wyprodukowanymi w Jelczu. Nawiązałem wiele kontaktów z pasjonatami polskiej motoryzacji, którym także zależy na ocaleniu od zapomnienia historii polskiej motoryzacji. W ten sposób udało mi się zebrać zdjęcia, materiały prasowe i dane techniczne pojazdów opisanych w tej publikacji. Dzięki pomocy takich ludzi, jak Janusz Bosakirski, Jan Kornicki, Michał Kowalczyk, Jarosław Ozdoba, Jacek Pudło, Stanisław Radomański, Łukasz Supel, Arkadiusz Tasior i Jacek Warczek, poznałem oraz mogłem opisać kilka prototypowych szerzej nieznanych konstrukcji.
Podczas pracy nad książką w odniesieniu do niektórych pojazdów spotykałem wiele sprzecznych informacji. Wątpliwości dotyczyły najczęściej daty powstania pojazdu i danych technicznych. Niewątpliwą zagadkę stanowiły prototypy autobusów – międzymiastowego i turystycznego, wykonane przez firmę Berliet specjalnie dla Polski w latach siedemdziesiątych. Dzięki pomocy pani Anne Carričre, pracującej w Fundacji Berlieta, udało mi się pozyskać kopie dokumentów dotyczące opracowanych i zbudowanych we Francji autobusów wchodzących w skład „sagi PR 110”.
Podobne rozbieżności występowały również w odniesieniu do okresu współpracy JZS z firmą Steyr. Mnogość powstałych w tym czasie prototypów samochodów ciężarowych stanowiła nie lada wyzwanie, jeśli wziąć pod uwagę tylko zebranie podstawowych danych technicznych. Starałem się korzystać z najbardziej wiarygodnych źródeł. Czasami udało mi się dotrzeć również do ludzi, którzy pamiętali szczegóły konstrukcyjne samochodów budzących wątpliwości. Dzięki ich życzliwej pomocy opisy tych pojazdów mogły być wiarygodne i pełniejsze.
Największe trudności sprawiło mi zebranie informacji na temat pojazdów oraz nadwozi specjalnych produkowanych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych na zamówienie Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Produkcja tych pojazdów, szczegóły techniczne, dokumentacja oraz liczba wyprodukowanych pojazdów były bowiem objęte tajemnicą. Za czasów PRL-u każda konstrukcja wykonana na potrzeby milicji lub wojska była objęta klauzulą „tajne”. Doskonałym przykładem jest armatka wodna „Hydromil II” produkowana w Fabryce Samochodów Specjalizowanych w Kielcach na specjalnie przygotowanym podwoziu samochodu Jelcz P 420. Przez wiele lat także w JZS produkowano nadwozia dla wojska. Zabudowywano je na podwoziach trzyosiowych terenowych samochodów Tatra 148. Także ta produkcja była objęta tajemnicą i nie pozostała po niej żadna dokumentacja.
Lecz czym byłby tekst bez ilustracji? W niniejszej bogato ilustrowanej publikacji wiele fotografii pochodzi z zakładowego archiwum jelczańskiej fabryki oraz z archiwów osób prywatnych. Wykonywali je w większości pracownicy zakładów. Jelczańscy fotografowie, oprócz zdjęć jelczańskich wyrobów, dokumentowali rozbudowę zakładów, inwestycje, imprezy zakładowe oraz wystawy. Wykonane zdjęcia publikowano w zakładowej gazecie „Głos Jelcza”, trafiały także do archiwum zakładowego i jelczańskiej Izby Pamięci, przekształconej w latach osiemdziesiątych w Muzeum Zakładowe. Zdjęcia jelczańskich fotografów publikowano również w prasie z tamtych lat. W tym miejscu chciałbym przypomnieć nazwiska ludzi, którzy dokumentowali działalność JZS. Do grona jelczańskich fotografów należeli: Jan Janota, Marek Koch, Alicja Konopka, Jan Langiewicz, Zdzisław Maj, Eugeniusz Pastenaci, Jolanta Pietrzyk, Stanisława Sokołowska, Zygmunt Szczepanik i Stanisław Żak. Pragnę Im serdecznie podziękować.
Niektóre z publikowanych zdjęć mają po 40 i więcej lat, więc czas odcisnął na nich swoje piętno. Pożółkłe, czasem zniszczone, początkowo nie zachęcały do wykorzystania w książce. Jednakże dzięki współczesnej technice możliwe było przywrócenie im dawnego blasku. Zajął się tym Ryszard Szymański. Dzięki Jego pomocy, wymagającej wielu godzin żmudnej pracy, liczne fotografie odzyskały dawny wygląd.
Wieloletnia działalność produkcyjna Jelczańskich Zakładów Samochodowych ukierunkowana była głównie na produkcję czterech podstawowych rodzajów pojazdów samochodowych: autobusów, samochodów ciężarowych, samochodów pożarniczych i samochodów specjalnych. W ofercie handlowej fabryki znajdowały się wyroby powstające w kooperacji z innymi producentami pojazdów użytkowych w Polsce. Do głównych kooperantów JZS przez wiele lat należały: Fabryka Samochodów Ciężarowych „STAR” w Starachowicach i Fabryka Samochodów Specjalizowanych „Polmo-SHL” w Kielcach. W pewnym okresie starano się również rozwinąć produkcję kooperacyjną z Sanocką Fabryką Autobusów „Autosan” i jugosłowiańskimi zakładami Tovarna Avtomobilov in Motorjev Maribor (TAM) – zakończyły się one jednak wykonaniem zaledwie kilku prototypów autobusów.
Mam nadzieję, że niniejsza książka, stanowiąca kontynuację pierwszej publikacji na temat pojazdów samochodowych Jelcz z początkowego okresu produkcji (1952–1970), zaspokoi oczekiwania Czytelników i wypełni lukę informacyjną w odniesieniu do pojazdów samochodowych Jelcz produkowanych w latach 1971–1983.
Jelcz-Laskowice, styczeń 2011
Wojciech Połomski
